De wilde haardos van Giovanni Papini
De belangrijkste exponenten van het vooroorlogse futurisme zijn fascisten geworden, behalve Giovanni Papini die katholiek is geworden en Storia di Christo
heeft geschreven.
Antonio Gramsci, in een brief aan kameraad Trotski uit 1922
Precies honderd jaar geleden op 21 september 1905 voltooide de toen nog jonge Italiaan Giovanni Papini (1881 – 1956) zijn boek Il crepuscolo dei filosofi en begon hij zijn virulent voorwoord ‘Lezing van het voorwoord is noodzaak’ met de onthutsende verklaringen die de heftige toon en de hoog gegrepen bedoelingen van zijn uniek boek uitstekend weergeven : Dit boek is niet te goeder trouw. Het is een gepassioneerd en onrechtvaardig boek – onstuimig, eigenzinnig, genadeloos, gewelddadig, controversieel, brutaal als alle boeken van wie haten en liefhebben en zich daar niet voor schamen. Zelfs Nietzsche, die toen nog maar vijf jaar dood was, zou bij leven en welzijn niet licht geniesd hebben indien hij dit voorwoord en dit boek alsnog had kunnen lezen. Zo stelt deze Papini niet zonder enige jeugdige overmoed en bravoure : Aldus resulteert mijn boek in een bloedbad, een moordpartij, een openbare slachting. Ik heb mij zo uitgesloofd bij het doodslaan en verscheuren dat de gevestigde beoefenaren van serieuze, meticuleuze en objectieve geschiedschrijving er van zullen trekkebekken. En eindigt hij zijn voorwoord met de woorden : en ik weet zeker dat er, ondanks het smalend zwijgen der verheven filosofen en poseurs van de hoogdravende wetenschap, onbekende jonge vrienden zijn die temidden van de zweepslagen en dolkstoten heuglijke pagina’s en paden zullen vinden. Deze laatste uitspraak maakt deze onverschrokken Italiaan zeker waar. Dit boek dat als Het avondrood der filosofen (Soesterberg : Uitgeverij Aspekt, 2004) vertaald werd uit het Italiaans door de Nederlander Robert Lemm, die eerder al de dichtbundels Het geheimschrift en De gezworenen (voor De Bezige Bij) van de geniale Borges uit het Spaans mocht vertalen, werd ook nog voorzien van zijn degelijke instructieve inleiding en ik citeer de twee eerste zinnen van het achterplat : De verwantschap tussen Jorge Luis Borges en Giovanni Papini ligt voor de hand. Papini heeft in zijn grote dagen als tegendraadse essayist via het Italiaanse podium een stuk wereldopinie beheerst. Robert Lemm beëindigt zijn inleiding dan ook met een verwijzing naar deze Borges die Papini als een ten onrechte vergetene zag. En ik beken maar al te graag dat ik ook hier eens te meer de erudiete eminente Borges op zijn woord geloof. Zeker na mijn lectuur van dit boek waarin Papini tegen de filosofie van die filosofen, die in zijn tijd belangrijk waren of als leerstof in het toenmalige hoger onderwijs golden (meer bepaald van het eind van de achttiende eeuw tot aan het begin van de twintigste eeuw), stringent durfde ten strijde trekken. Papini begint groots en begint dus dadelijk met Immanuel Kant (1724-1804) , de vreedzame professor van Koningsbergen , of de ongekroonde Pruisische koning van de filosofie, die hij van zijn troon heeft gestoten en van wie hij het leven, het systeem en de zedenleer, kortom het hele bouwwerk in vijf hoofdstukken beschrijft en ontmantelt. Om wreedaardig te besluiten : Kant is een dwaalgeest geworden, een warhoofd, een bedrieglijke methode. Kant heeft zich van kant gemaakt om te leven. Daarna komt hij bij George Hegel (1770-1831) en ook hier analyseert en becommentarieert Papini op grootse en genadeloze wijze de antiromantiek van deze rebelse romanticus, hoewel hij grootmoedig toegeeft dat Hegel, een pessimistisch denker wiens doel het universele optimisme is, – na ook deze filosoof te hebben ontmaskerd – toch een groot kunstenaar is geweest, want zo besluit hij : Zijn systeem is schitterend, gedurfd, grandioos. In zijn derde hoofdstuk komt Papini dan oog in oog te staan met Schopenhauer en ook op dit station van het scepticisme aanbeland laat de geest en de pen van deze schitterende Papini geen moment twijfelen aan zijn inzicht en zijn niet te imiteren stijl. Zo schrijft hij om de tijdgeest en de sfeer van de negentiende eeuw te schetsen : Nadat de revolutionaire rook is opgetrokken, zijn de Duitsers uitgeraasd; hun jeugdige overmoed ruimt het veld voor een bezadigd scepticisme. Een verstandige slok bier onder het toeziend oog van het gezag is te prefereren boven de te bedwelmende dranken van de romantische hoogvliegerij. (…) En die man, die nooit jong is geweest, werd de eerste mistroostige van zijn Heimat : Arthur Schopenhauer. En soms zou je haast hopen dat de woorden van Papini ook echt bewaarheid zouden zijn geweest en dus profetisch waren, indien na die eeuw (de 19de) niet ook die vorige gruwelijke twintigste eeuw was gekomen. Pas na deze zojuist geciteerde woorden begint Papini aan zijn analyse en commentaar en ook hier spaart hij de roede niet. Zo schrijft hij op superieure wijze : Iedereen weet dat Schopenhauers wijsbegeerte niet een eigen, op zichzelf staand huis is, maar meer weg heeft van een galerij met oude wetenswaardigheden. Verder stelt Papini verrassend genoeg dat de idee van de Wil bij Schopenhauer haar oorspong vond in zijn trotse afgunst.
Dan verlaat hij Germanië en komt hij bij de Fransman Auguste Comte (1798-1857) en hoewel zijn vernietigende toon ook hier niet milder wordt, vormt dit hoofdstuk, samen met het volgende hoofdstuk over de Engelsman Herbert Spencer (1820-1903), het minder sterke deel van dit meeslepende boek en dit allicht omdat deze beide heren als wijsgeren niet van de statuur van de anderen in dit boek waren. Zo schrijft Papini over Spencer en passant op subtiele en sublieme wijze de volgende geestige en spottende woorden : Zijn gezondheid bleef goed tot aan zijn tachtigste en over visvangst had hij niet te klagen, vooral niet in Schotland, waar hij veel forellen uit het water trok.
Maar met zijn zesde en laatste aanvalstocht in het filosofische land van Friedrich Nietzsche (1844-1900) komen wij op de barre hoogten, te midden van de ijle berglucht van een denker van wie Papini al dadelijk denkt dat hij zijn geheim heeft ontdekt en dit geheim schuilt volgens deze paradoxale Papini zowaar in één enkel woordje : zwakte. En hoewel veel Europese denkers en dichters niet eens in de schaduw van deze Nietzsche konden treden, schrijft Papini : Maar al zijn passie, al zijn lyriek, al zijn scherpzinnigheden konden geen echte filosoof van hem maken. En misschien had Papini het in extremis wel bij het rechte eind. Wie zal Papini tegenspreken wanneer hij onomwonden verklaart : schone poëzie kan slechte filosofie niet redden. Of nog sterker : Welk een verschil tussen zijn leven als docent Grieks en rondzwervend dichter en dat van krijgszuchtig supermens en heerser waar hij van droomde! En hoewel Papini zelf geen filosoof was, stelde hij volgens Robert Lemm toch de filosofie boven de literatuur. Toch was Papini, die zijn tijdgenoten graag kastijdde en provoceerde, wel niet zo dom en ongeletterd dat hij niet zag dat Also sprach Zarathustra het schoonste dichtwerk is dat er sinds de Faust in het Duits is geschreven. Een Nietzsche zonder Umnachtung (na Turijn) is nu eenmaal geen Nietzsche meer en toch gaat Papini heel ver in zijn scherpe aanvallen op en analyses van Nietzsche. Maar allicht ligt de haat van Nietzsche tegen het christendom ook aan de basis van de afkeer van Papini die ons hier aan het eind zelfs herhaaldelijk met bijbelcitaten om de oren slaat om de verziekte denkbeelden van deze tragische Duitser alsnog te ontkrachten. Papini was toen trouwens nog geen katholiek. Hij zou later wel een bekeerling worden en wat voor een… Een fervente gevaarlijke katholiek in de stijl van een Léon Bloy en dus zeker geen lauwe tolerante kerkganger. Het Vaticaan hield dan ook bevreesd de adem in wanneer in Italië weer een boek of een artikel van deze paapser dan paapse Papini verscheen.
Met de onverwachte uitgave van de vertaling van dit boek heeft deze uitgever alleszins de belangstelling voor Papini opnieuw gewekt. Voor mijn part mogen ook alle andere vergeten of verboden boeken van deze Italiaan dadelijk worden vertaald en heruitgegeven. De wereldberoemde Umberto Eco verwijst in zijn meest recente boek Over literatuur ( Amsterdam : Bert Bakker, 2003) wel naar Parmenides en Pascal, maar niet één keer naar zijn verzwegen landgenoot. Ook in zijn essay ‘Het eeuwige fascisme’ uit Vijf morele dilemma’s (Amsterdam : Bert Bakker, 1998) komt zijn naam niet voor en ook vele andere geleerden schijnen Papini te zijn vergeten, behalve dan uiteraard mijn geliefde Borges.
En tenslotte raad ik de lezers aan om ook even te kijken naar de kleine pasfoto op het stofomslag van dit hier bejubelde boek. Ook zij zullen ongetwijfeld onder de indruk zijn van de grote wilde haardos van deze toen nog jonge verschijning. Alsof de natuur (of God) het toen absoluut noodzakelijk vond om het voorhoofd, de schedel en de hersenen van Giovanni Papini op een natuurlijke, maar ook op een welhaast bovennatuurlijke wijze te beschermen en te vrijwaren.
Hendrik CARETTE